Ali Hikmet İnce yazdı: Osmanlı'nın tek 'Kadın padişahı'

Birinci Ahmet’in sevgili eşi Kösem Sultan, kimi tarihçiye göre ‘güce tapan, iktidarı elinde tutmak için her türlü melâneti yapabilen’di.

Bazılarına göreyse, ‘devletin ömrünü uzatan, güvenliğine/sürekliliğine katkı sunan, tecrübelerini yeni padişah(lar)a aktaran ulu kişi’ydi.

Oysa Valide Kösem Sultan da, iktidarın sihrine kapılmış, yönetmenin muhteşem cazibesinin/‘libido’sunun farkına varmış, kendisinin ‘hükmetmek için yaratıldığına inan(dırıl)mış’tı. Cihan imparatorluğunun kaderinde birinci derecede söz sahibi oldu. Bazı Batılı müverrihlerinin yorumlamasıyla ‘Osmanlı’nın Tek Kadın Padişahı’ydı! Hem de 3 defa tahta çık(arıl)mıştı!  

***

Venedik Cumhuriyeti’ni İstanbul’da temsil eden Elçi Simon Contarini, Kösem Sultan’ı yakından tanıma fırsatı buldu. Ülkesine gönderdiği raporlarda, Valide Sultan’ı ‘kurnaz güzel!’ şeklinde tanımladı. ‘Çok yetenekliydi, sesi güzeldi, musiki bilgisi ile kocası Sultan Birinci Ahmet’i mest ederdi,’ diyecekti. ‘Osmanlı’nın 14. padişahı Sultan Ahmed-i Evvel kendisine hayrandı, başkasını gözü görmezdi, çok severdi!’

Ünlü ressamımız Osman Hamdi Bey'in çizgileriyle Harem ve cariyeler

Kösem Sultan, hem ‘Haseki Sultan’, hem ‘Valide Sultan’dı. Osmanlı Devleti’nde bir dönem etkindi. Ağzından çıkan her söz ‘buyruk’ kabul edildi. Milyonlarca insanın kaderine/geleceğine hükmetti. 20 yılı aşan süreçte, 2 oğlunun ve torununun ‘naip’liğini üstlendi.

62 yıllık hayatında 5 hükümdar gördü. Oğullarının ve torununun padişahlığına şahit oldu. ‘Osmanlı Hanedanı’nda boğularak öldürülen ilk ve tek ‘Valide Sultan’dı!’

Kösem, güzelliği, zekâsı ve tedbirli tavırlarıyla sivrildi. Birinci Ahmet’in en sevdiği, - Batı kaynaklarına göre! - nikâh kıydığı eşiydi. 4. Murat ve I. İbrahim’in annesiydi. 4. - Avcı! - Mehmet’in de büyükannesiydi. Kösem Sultan, 6 erkek çocuk doğurdu. 2’si küçük yaşta hastalıktan öldü. 2’si de - Şehzade Kasım ve Şehzade Süleyman! - ağabeyleri 4. Murat tarafından boğduruldu. Diğer 2 oğlu da, Osmanlı tahtına oturdu. 4 de kız dünyaya getirdi. Hepsine de stratejik evlilikler yaptırdı. ‘Damatlar, Kösem Sultan’a çalıştı!’ Valide Sultan, sadece Harem’in değil, ülkenin en etkin kişisiydi. ‘Sultan Ahmed-i Evvel’in ilk eşi Mahfiruz Sultan - çok genç yaşta! - 30’unda vefat etti. Meydan kendisine kalınca, gücü kat be kat arttı!’

- Adının Anlamı: ‘Sürünün Önünden Giden Koç’tu… -

Büyük Valide Safiye Sultan, kendisine ‘nur çehreli’, ‘ay gibi parlak/berrak yüzlü’ anlamında ‘Mâhpeyker’ adını verdi. Cildi bembeyaz ve pürüzsüzdü. Kocası, Osmanlı’nın 14. padişahı ise, ‘Kösem’ dedi. Eşinin uygun gördüğü ismin farklı manaları vardı. İlki: ‘Güvenilir, lider, yaptığını bilen ve yönlendiren’ demekti. İkincisi: ‘Sürünün önünde giden/yürüyen koç’ anlamındaydı. Adı, ‘karakterinin özeti’ydi.

Kösem Sultan'ın en bilinen resmi

Kösem, - çeşitli tarihî kaynaklarda anlatıldığına göre! - ‘uzun boylu, iri yarı, uzun saçlı, berrak ciltli, cazibeli, şirin, konuşkan, zarif, kavrama yeteneği çok yüksek, protokol bilen ve pek akıllı’ydı. - Zekâ ve vücut bakımından erken gelişmişti! Arapça ile Farsça öğrenmişti. Güzel şiirler yazıyordu! -  Evcimen, sevgi dolu, vefalı ve duyguluydu. ‘Dini duyguları kavi, yardımsever ve hatırşinastı. Tasavvufa, tarikat öğretilerine meraklıydı!’

Sultan Birinci Ahmet ile evliliği boyunca, aktif politikanın dışında kaldı. Eşi ve çocuklarıyla baş başa olmayı seçti. Mutlu, duygu dolu süreç yaşadı. Tarihçilerin anlatımına bakılırsa, erinin sözünden çıkmadı. Kocasının saadetini, eğilimlerini, isteklerini ön planda tuttu. ‘Tasavvufa merak saldı. Tarikat/tekke ziyaretlerine katıldı!’ Siyaseti dışarıdan izledi. Hükümdarı karar alışlarında etkilemedi. Aksine fikrini(n) sor(ul)masını bekledi. Görüşlerinde ısrarcı görünmedi. Ama etkisini kavra(t)makta da gecikmedi. Düşüncelerinin önemsendiğini fark etti. Birinci Ahmet de rüştünü ispatlama gayretindeydi. Tesir altında kalmadan hüküm verme, imparatorluğu yönetme düşüncesindeydi. Kösem, ‘Fatih Kanunnamesi’ni askıya aldırıp şehzade ölümlerini sonlandıran uygulamaya destek verdi. ‘Oğullarının ve torunlarının hayatlarını teminata bağlamaya çalıştı!’

- Erkek Egemen Yönetime Kadın Eli Değdirdi… -

Kösem Sultan, eşinin ölümünden sonra Osmanlı Devleti’nin yönetimini - aralıklar halinde! - 20 yılı aşkın süre elinde tuttu. ‘Hanedanın ve ülkenin kaderinde belirleyici/birincil derecede rol üstlendi!’ 2 oğluna ve torununa ‘vasilik’ yaptı! Bazı vakanüvislerin yorumlarına bakılırsa, erkek ağırlıklı, padişahî yönetimi değiştirdi, idareye kadın elini değdirdi!’ ‘Valide-i Muazzama’, ‘Valide-i Muhtereme’, ‘Valide-i Kebire’, ‘Der-i Devlet’, ‘Ümmü'l Müminin’, vb. yüce/yüksek sıfatlarla anıldı, - resmi! - tarihe geçti.

Sultan 2. Osman'ın annesi Valide Mahfirûz Hatice Sultan'ı betimleyen bir gravür

Oğulları tahta çıkarken, kızları da - küçük yaşlarında! - devletin güçlü makamlarındaki yöneticileriyle baş göz edildi. 3. kızı Ayşe Sultan (1608 (?) - 1656), ilk evliliğini 6’sında - resmi tarihçilere göre, 1611’de! - yaptı. Damat: Vezir-i Azam Gümülcineli Nasuh Paşa’ydı.

Paşa zengin, gözü kara, dik kafalıydı. Rüşvet almayı severdi. Düğün için bir yıl süre tanındı. Sultan Hanım, kocasının sarayına yerleştirildi. Törenler, ‘suri’ - ‘görünüşte olan’, ‘biçimsel’! - idi. ‘Zifaf için buluğa ermesi beklenecekti!’ Ayşe Sultan’ın ilk evliliği 3 yıl sürdü. Nasuh Paşa önce azledildi. Ardından da boğdurularak öldürüldü. Sultan Hanım, 7 evlilik daha yaptı. Sırasıyla Karakaş Mehmet Paşa, Müezzinzade Filibeli Hafız Ahmet Paşa, Murtaza Paşa, Celep Ahmet Paşa, Voynuk Ahmet Paşa, İbşir Mustafa Paşa ve Ermeni Süleyman Paşa ile hayatını birleştirdi.

Büyük kızı Fatma Sultan’ın - 1606 doğumlu! - Kaptan-ı Derya Hasan Paşa ile evlenmesini uygun gördü. Ortancasını da Öküz Kara Mehmet Paşa ile nikâhladı. Gelinler küçüktü, düğün törenleri - her zamanki gibi! - göstermelikti! ‘Zifaf için beklenilecekti!’

Sultan 2. Osman'ın boğdurulmasını anlatan bir gravür

- Kösem Sultan’ın Kökeni… -

Osmanlı’nın en kudretli valide sultanı, ‘kadın padişah’ı Kösem Sultan’ın - çoğu tarihçinin üzerinde ittifak ettiği! - doğum tarihi 1590’dı. - Bazı müverrihlere göreyse ‘1585’di! ‘1589’ diyenler de vardı! - Doğum yeri: Yunanistan’dı. ‘Rum’ kökenli olduğu iddiaları çoğunluktaydı. - Ünlü tarihçimiz Halil İnalcık da aynı görüşteydi! - Babası, papazdı. Çerkez, Boşnak ve Hırvat soyundan geldiği de yazıldı. İlk adının ‘Anastasya’ veya ‘Nasya’ olduğu da kayıtlardaydı.

Küçük yaşta öksüz kalmıştı. 6 veya 8’indeyken, Bosna Beylerbeyi tarafından satın alınıp Topkapı Sarayı’na gönderildi/sunuldu. Harem’de gerekli şekilde eğitildi. 15’ine bastığında, Sultan Birinci Ahmet’e takdim edildi. Üç yıl sonra ilk oğlunu, Şehzade Murat’ı kucağına aldı. ‘Haseki’ unvanına kavuştu. Duru güzelliği, parlak zekâsı, hoş sohbeti ile Sultan’ın kalbini mühürledi. Batılı tarihçilere göre, I. Ahmet’in nikâhlı eşi oldu. - Yerli vakanüvisler, iddiaya temkinli yaklaştı! - 

Osmanlı sultanları, eşlerine nikâh kıyardı. Yıldırım Beyazıt’ın Timur’a yenilmesi ve gözdesinin esir edilmesi dönüm noktası oldu. Kanuni Sultan Süleyman’a kadar nikâh(lanma) törenlerine ara verildi. Kanuni, eski âdeti hayata geçirdi. Gözdesi, hasekisi Hürrem Sultan ile nikâh kıydı. Batılı müverrihlerin beyanlarına göre, Sultan Ahmed-i Evvel, büyük dedesinin izinden yürüdü. Kalbini sunduğu kadına ‘Mâhpeyker’ adını verdi. Anlamı: ‘Ay yüzlü’, ‘güzel ve nurlu’, ‘melek gibi iyi kalpli’, demekti. Gözdesi çok genç yaşında - 18’inde! -, ‘haseki sultan’ statüsünü kazandı. Batılı kaynakların 2. iddiasına göre Büyük Valide Safiye Sultan, oğlu ile gözdesinin yakınlaşmasına karşı çıkmaya çalıştı ancak başaramadı. Yine de bazı tedbirleri uygulamaya soktu.

Osmanlı'nın 14. padişahı Birinci Ahmet

Kösem’in eğitimini bahane edip kocasının yanından uzaklaştırdı. Birinci Ahmed’in - ilk göz ağrısıydı! - Mahfiruz Hatun ile baş başa kalmasını sağladı. Sultan hanım, Şehzade - Genç/2.! - Osman’ın annesiydi.

- Kösem Sultan’ın Politikadaki Örnek Aldığı Kişi/Ustası Kayınvalidesiydi… -

Kösem Sultan, Büyük Valide Safiye Sultan’ın yaptıklarını unutmadı. Efendisinin her davranışının arkasında durduğunu gösterdi. ‘Babaannenin Topkapı Sarayı’ndan Eski Saray’a sürülmesine çok sevindi, adeta alkış tuttu!’ Harem-i Hümâyûn’un tek hâkimi oluverdi. 1612’de Şehzade - 4.! - Murat’ı, 1615’de Şehzade - Deli/I.! - İbrahim’i dünyaya getirdi. Ardından bahtsız Şehzade Kasım doğacaktı. Yönetim deneyimini artırdı. Devlet idaresini öğrenmeye başladı. Saraydaki ‘iktidar savaşları’nda taraf oldu.

Kocasının getirdiği ‘Ekber ve Erşad Sistemi’nin takipçisi ve savunucu kesildi. Gayesi: ‘Mahfirûz Hatice Sultan’dan doğan en büyük şehzade Osman’ın padişahlığını engellemekti!’ ‘Ağırlığını koyduğu, kocası I. Ahmet’in kardeşi Şehzade - Birinci! - Mustafa’yı tahta çıkarttığı iddia edilecekti!’ Askeri, özellikle de Yeniçeri Ağalarını rüşvete bağlayıp kontrolüne aldı. Böylece hem kardeş katliamının önünü kesti, hem oğullarına iktidar kapısını aralık tutmayı başardı! Dul kaldığında 27 yaşındaydı. ‘Gözünü kapatana kadar inisiyatifini kullanmaya çalıştı!’

Sultan 4. Murat'ı tasvir eden gravür

Birinci Ahmet’in yerine geçen I. Mustafa akıl hastasıydı. Kafes’te yaşamak, her gün öldürülmeyi beklemek psikolojisini derinden bozmuştu! Dönemin tarihçileri de, - mesela Müneccimbaşı! - ‘sağlık durumunu tafsilatıyla kayda geçirdi!’ ‘Mustafa-i Evvel’in ilk saltanatı ancak 96 gün sürdü.’ 26 Şubat 1618’de haledildi! - Eski mekânına, ‘Kafes Sarayı’na yollandı! - Hiç vakit kaybetmeden Şehzade Osman, ‘Osman-ı Sâni’ unvanıyla tahtın yeni sahibi oldu. Hükümdar değişikliğinde, Şeyhülislâm Hocazâde Esad Efendi ile Sadâret Kaymakamı - Vekili! - Sofu Mehmet Paşa’nın etkisi rivayet edildi.
Kösem Sultan, yeni hükümdarın genç yaşından yararlandı. Devlet işlerini bildiğince yürütmeye girişti. Ama Valide Mahfirûz Hatice Sultan ile aralarındaki bitmeyen rekabetin ve didişmenin kurbanı oldu. Tekraren Eski Saray’a gönderildi. 

Venedik Elçisi Christoforo Vallier'in raporlarına göre, ‘Kösem Sultan ile - küçüklüğünde! - Şehzade Osman’ın arası gayet iyiydi. Osman, üvey annesi ile araba gezintileri yapmayı severdi. ‘Yol kenarında sadaka bekleyen dilencilere para atarak, dualarını alırdı!’ Sultan I. Ahmet, eşi ile oğlunun görüşmesini yasakladı.’

Batılı bir ressamın betimlemesiyle Yeniçeri

- Kösem Sultan Sabrının Meyvelerini Topladı… -

Osman-ı Sâni’nin saltanatı 4 sene, 4 ay ve 7 gün sürdü. - Daha geniş bilgi için, siyasetcafe.com’da neşredilen, ‘Kulağı Ve Burnu Kesilen Padişah’ başlıklı yazımıza bakılabilir! - Yedikule Zindanları’na kapatıldı. Boğularak öldürüldü. Olaya, ‘Hâile-i Osmaniyye’ denildi. Yerine, amcası, sabık padişah, I. Mustafa yeniden/‘ikinci defa’ getirildi. Mustafa-i Evvel’in son saltanatı 1 yıl, 3 ay, 22 gün sürdü.

Kösem Sultan, yeni süreçte de oğullarına dokunulmasını/canlarına kastedilmesini engellemeye çalıştı. ‘Kulis faaliyetleri başarıyla sonuçlandı!’

Divan toplantısına giden vezirler ve güvenliklerini sağlayan Yeniçeriler

Birinci Mustafa, 10 Eylül 1623’de, 2. defa haledildi. Valide Kösem Sultan’ın 11 yaşındaki büyük oğlu, - bir rivayete göre 12 yaşındaydı! - Şehzade - 4.! - Murat - Murad-ı Rabi! - tahtın yeni sahibi oldu. Valide Sultan da, 6 yıl boyunca mesken edindiği Eski Saray’dan Topkapı’ya döndü. Muhteşem tören düzenletti. ‘Dostuna düşmanına kendisini hatırlattı!’ ‘Saltanat nâibesi’ sıfatıyla mahdumunu yalnız bırakmadı.

Evladının kendisini bulmasına/olgunlaşmasına kadar geçecek zamanda - tarihçilerin belirlemelerine göre! - 8 yıl, 8 ay devlet yönetimini elinde bulunduracaktı. ‘Osmanlı Devleti’ni bazen perde arkasından, bazen önünden idare edecekti!’ Divan toplantılarına kadınların iştiraki uygun bulunmazdı. Fakat Valide Sultan, bütün celseleri kafes aralığından izlerdi. Fikirlerini kimi zaman yazılı, kimi zaman görevli(ler) aracılığıyla, kimi zaman da yüz yüze Vezir-i Azam’a iletirdi. ‘Beğenmediği kararların tashihini talep ederdi/sağlardı!’ 

Batılı bir ressamın gözüyle Kösem Sultan

Karşılaştığı ilk kriz ekonomikti. Yeniçeriler, Sultan 4. Murat’ın tahta oturuş törenlerinde ‘cülus bahşişi’ istemeyeceklerini beyan etmişti. Harçlığı üst üste aldıklarından hazinede yeterli para da yoktu. Ama kararlarından döndüler, ‘Cülus isteriz!’ diye direttiler. Dağıtılması öngörülen tutar 2 milyon altın civarındaydı. Sarayda ‘zer’den yapılmış bütün eşyalar toplandı. Darphaneye gönderildi, sikke kesilmesi sağlandı.

- Kösem Sultan Rüşvet Gelirlerinin Bir Kısmını Hayır İşlerine Harcadı… -

Çocuk hükümdar 4. Murat, annesinin yanından ayrılmadı, eğitimini sürdürdü. Tarihçi Necdet Sakaoğlu’nun yazdıklarına bakılırsa Valide Sultan, ‘ergenlik çağına girmekte olan Murat’ı Harem’den uzak tutmayı amaçladı. ‘İçoğlanlarıyla düşüp kalkmasına göz yumdu!’ Sakaoğlu, Reşat Ekrem Koçu’nun ‘Kösem Sultan’ adlı romanından da bazı ilgi ve dikkat çekici aktarımlar da yaptı: ‘Valide Sultan, Harem dairesindeki ‘Hünkâr Hamamı’nı yaktırdı. Çıplak cariyelerin, buluğ çağındaki 4. Murat’a, yıkamak bahanesiyle yaklaşmalarını önledi. Enderun Hamamı’ndaki içoğlanlardan ‘pakize tellaklar’a yıkattırarak hemcinslerine alışmasına yol verdi!’

Sultan Birinci 'Deli' İbrahim

Süreç içinde Bağdat elden çıktı. Abaza Mehmet Paşa isyan etti. Kırım’da iç karışıklıklar görüldü. Volga bölgesinde yaşayan Rus Kazakları, Osmanlı sınırlarına, Boğaz’a kadar geldi.

Valide Kösem Sultan, yetkilerini kazanca çevirmekte gecikmedi. Devlet makamlarını rüşvet/hediye karşılığında görücüye çıkardı. Zenginleşti, halk tabiriyle ‘servetine servet kattı!’ Yeniçeri ağalarını paraya boğdu, kendisine ram etti/bağladı. Arkasında durmalarını sağladı. Öte yandan da halk arasında imajını olumlu tutma çabasına girişti. ‘Fukarayı kollamaya, öksüzleri sevindirmeye, vakıfları aracılığıyla ahaliye ulaşmaya çalıştı!’

Sevgili oğlu, 17. Osmanlı padişahı 4. Murat’ın - buluğ çağına erdikten sonra! - gönlünü hoş etmeyi de unutmadı. Haremde en güzel, en zeki, en şuh cariyeleri hazırladı. Sıra ile sundu. Saray vakanüvislerinin rivayetine göre, en bilinen lâtif nazenin - Arnavut asıllı! - Şemsperi Haseki’ydi. Adı geçen afet, Valide Kösem Sultan’ın kızı Ayşe Sultan’ın sırdaşı, çok yakın arkadaşıydı. Son derece akıllı, çekici ve baştan çıkarıcıydı. Bilinen 2. armağan da sıra dışıydı. Adı: Sanevber Haseki’ydi. Küçücük yaşında esir edilip İstanbul’a getirilmişti. Harem’de adetleri öğrenmiş, yetiştirilmişti. 15’inde, Sultan Murad-ı Rabi’ye takdim edildi.

Sultan İbrahim'in vefat eden ağabeyi 4. Murat cenazesini gördüğü anı betimleyen gravür

Tarihçilerin tespitlerine bakılırsa Valide Sultan, ‘sözünün kanun kabul edildiği’ süreçte, 8 vezir-i azam, 9 defterdar değiştirdi.

- 4. Murat, Annesinin Etkisinden Çıkınca Devletin Otoritesini Sağladı… -

4. Murat, iktidarı el(in)e alınca gerçek yüzünü gösterdi. Otoriteyi sağlamak için ‘kılıcını kınından çıkardı’! Ordunun başında sefer(ler)e çıktı. Askeri, bilhassa da Yeniçerileri hizaya getirdi. Ayak diremeye çalışan, eski alışkanlıklarını sürdürme gayretine giren ocak ağalarını idama göndermekten geri durmadı. Saray’da da kendince sert önlemler aldı. 1635’de, Revan Seferi’ne çıkarken, ana bir kardeşi Şehzade Süleyman’ı boğdurdu. Şehzade Beyazıt da aynı kanlı akıbeti paylaştı.

1638’de de, Bağdat Seferi öncesinde, diğer biraderi Şehzade Kasım’ın boğazlanması emrini verdi. ‘Kösem Sultan, gözünün önünden oğullarının birer birer kayboluşunu seyredebildi!’ 

İbrahim de aynı akıbeti paylaşacaktı. Ama annesi devreye girdi. Çeşitli bahaneler ileri sürdü, son anda kurtarabildi. Şehzade İbrahim de can verirse, Osmanlı’nın soyu kesilecekti. Valide Sultan’ın yoğun çabasıyla yakın tehlike bertaraf edildi. 

Batı bir ressamın fırçasından 'Harem'deki cariyeler'

Bazı rivayetlere bakılırsa 4. Murat, ölüm döşeğinde bile Şehzade İbrahim’in katlini emretti. Talimatı yerine getirilse, padişah arayışına girilecekti. ‘Tahta uygun görülen adaylar arasında Kırım Hanı bile sayılacaktı!’

- Birinci Bölümünün Sonu… -

Ali Hikmet İnce
Siyasetcafe.com