3. Mustafa - Mustafa Han-ı Sâlis! -; 26. Osmanlı padişahı, 91. İslâm halifesiydi. 28 Ocak 1717 Perşembe günü, İstanbul’da - bir iddiaya göre de Edirne’de! - doğdu. Babası 3. Ahmet, annesi Mihrişah Emine Sultan’dı.
Babasının hükümdarlığında, saray hocalarından çok iyi seviyede eğitim aldı. Devlet idaresi, askeri bilgiler, din bilimleri, iktisat, edebiyat, tarih, coğrafya, tıp, astronomi tahsil etti. Astrolojiye - ilm-i nücum! -, yıldızlardan ahkâm çıkarmaya küçük yaşından beri meyilliydi/meraklıydı.
Çevresinde hep müneccimler bulun(durur)du. Hatta tahta çıktığında, Prusya Kralı 2. Frederick’e gönderdiği elçi, Giritli Resmî Ahmet Efendi aracılığıyla ricada bulunacak: İşinde uzman/isim yapmış 3 müneccim talep edecekti.
- İlm-i Nücum - Astroloji! - Çok Özel İlgi Alanıydı… -
Velisinin gözetiminde, sarayda aldığı özel eğitim 13 yaşına kadar sürdü. Babası 3. Ahmet, Patrona Halil İsyanı sonucunda tahttan indirildi. Eniştesi Sadrazam Damat İbrahim Paşa gözlerinin önünde öldürüldü. Topkapı Sarayı’ndaki Kafes Köşkü’ne kapatıldı. Ömrünün tam 27 yılını 4 duvar arasında geçirdi. Sıkıntı, stres ve çoğunlukla da hayati tehlike/ölüm tehdidi altında yaşadı. Zamanının çoğunu okuma, yazma, tefekküre ayırdı.
Kafes - hapishane! -, bir anlamda ‘aydınlanma okulu/yuvası’ haline geldi. Sistemli okumayı, araştırmayı her şart altında sürdürdü. Tıp, edebiyat ve ilm-i nücum - astroloji! - özel, vazgeçemediği ilgi alanlarıydı; ölümüne kadar da ilişkisini kesmedi.
Zehir(ler)in insan vücudu üzerindeki etkisini inceledi. Panzehir yapımını öğrenmeye çalıştı. Hatta bazı zehirleri ve panzehirleri bünyesinde deneyecek kadar gözü karaydı. Böylece zehirle suikast(ler)e karşı tedbir alabilecekti.
3. Mustafa
‘Cihangir’ mahlasıyla şiirler söyledi. Güzel yazı denedi: Hattat idi. Birkaç Avrupa dilini pekiyi konuşur, yazardı. Hatta bazı gizli aracıları vasıtasıyla dış ülkelerde - özellikle de Avrupa’da! - yazılmış/basılmış kitaplar getirtip ufkunu genişletirdi. Hükümdarlığı süresince de, tebdil gezmeyi, avlanmayı, ata binmeyi ve gezintiye çıkmayı da alışkanlıklarına dâhil etti. Batı’yı izlemenin, teknolojik ve bilimsel gelişmeleri ülkeye getirmenin, kısacası ‘Batılılaşma’nın gereğine/önemine inanmıştı.
- Süveyş’e Kanal Açılmasını İlk Savunandı… -
Orta boylu, - aşırı derecede panzehir kullandığından! - kirli/kara sarı tenli, siyah sakallı, geniş ağızlı, etli dudaklı, yassı burunlu, iri gözlü ve büyükçe kulaklıydı. Bacakları kısa, belden yukarısı uzundu. At üzerinde boylu, yürürken bodur görünürdü. Cömert, tutumlu, çalışkan, saygılı ve dindardı. Yalandan, dedikodudan, rüşvetten nefret ederdi. Alçak gönüllüydü; yapamayacağı hiçbir şeyi vaat etmezdi.
Süveyş’e kanal açılmasını ilk savunandı/düşünendi. Sakarya Nehri’nin Sapanca Gölü’nü geçip İzmit Körfezi’ne akıtılması planlarını da çevresine aktarmıştı. Tasarısına göre; Anadolu’dan İstanbul’a her türlü mal ve yiyecek maddesini daha ucuza getirilebilecekti. Proje başlatıldı; fakat aşırı maliyeti yüzünden terk edildi!
3. Osman’ın vefatı üzerine; 30 Ekim 1757 Pazar günü, tahta çıktı. 40 yaşındaydı. Cülûs bahşişini son kez dağıttı; asırlar süren geleneği sona erdirdiğini duyurdu. Tecrübeli devlet kadrosuyla çalışacaktı. İlk sadrazamı Koca Ragıp Paşa’ydı. Ragıp Paşa; Avrupa’daki teknik gelişmeleri izlemeye çalışan, yenilikçi fikirleri destekleyen, sanatsever ve şair kişiliğe sahipti. Sanatçıları korurdu; devamlı kitap okurdu; erbâb-ı kalemdi. İstanbul’da adını taşıyan - bugün de faaliyette! - kütüphanenin banisi ve hamisiydi.
Sultan 3. Mustafa’nın saltanatının ilk yılları barış ve dirlik içinde geçti. Koca Ragıp Paşa; ölümüne kadar sadrazamlık yaptı. Avrupa’nın büyük devletleri arasında, ‘Yedi Yıl Savaşları’ denilen cebelleşme sürerdi. Tarafların her biri, Osmanlı’yı yanlarına çekmek için gayret gösterir; balon misali vaatler sıralardı. Özellikle de Fransa ve Prusya, siyasî, askerî ve malî destek sözü verirdi. 3. Mustafa ve tecrübeli devlet yönetimi, ustalıklı manevralarla tarafları oyalardı/geçiştirmeyi başarırdı.
Devr-i iktidarında, 22 Mayıs 1766 Perşembe günü büyük İstanbul depremi vuku buldu. Artçı depremler aylarca sürdü; halk rahat yüzü görmedi. Şehir, tarihinin en büyük yıkımını ve çaresizliğini yaşadı.
- Yeniçeri Ocağı’nı Kaldırmaya Cesaret Edemedi… -
İktisadi ve siyasi gelişmeleri iyi takip etti. Yolsuzluk iddiaları ayyuka çıkan Eski Saray Baltacı Ocağı’nı kaldırdı.
Sarayın masraflarını dikkatle inceletti; tasarruf tedbirleri uyguladı. Hedefinde, Yeniçeri Ocağı’nı revize etmek/tümden kapatmak vardı; ama şartların olgunlaşmadığını görüp cesaret edemedi; erteledi. Askerî sahada yenilikçi adımlar attı. Yeni gemiler yaptırdı; çağdaş metotlarla çalışan modern toplar döktürdü.
Tophane ve Topçu Ocağı’nı ıslah ve modernize etmeye çalıştı. Döneminde Sürat Topçular Ocağı kuruldu. Yeni toplarla yapılan atış denemelerini bizzat izledi; çoğu zaman da yanında Şehzade (3.) Selim’i de götürdü.
Oğlunun uzmanlaşmasını, yenilikçi fikirlerini sürdürmesini arzula(r)dı. 3. Selim de tahta çıkınca, topçulukla ilgili risale yazabilecek bilgi birikimine sahip olacaktı.
Hazine doluydu; bütçe açıklarını kapattı; paranın ayarını iyileştirdi/değerini artıran tedbirler aldı. Günümüzün KDV (Katma Değer Vergisi)’ne benzeyen, ‘İmdadiye Vergisi’ni koydu; Anadolu ve Rumeli’deki yöneticilerden tahsilini emretti. Planlamasına göre; savaş sırasında harcanabilecek maddî birikim oluşacaktı.
Hazineyi dolu tutmak en önemli çabalarındandı. İmparatorluk bütçesinin fazla vermesiyle övünürdü: ‘Lüzumu halinde Edirnekapı’dan Rusçuk’a kadar altın keselerinden yol yaparım!’ Koca Ragıp Paşa da, padişahı kibarca uyarır; bir tür fren görevi görürdü: ‘İmparatorluğunuz uzaktan aslana benzetilebilir; ama yakından bakılınca, dişlerinin çürüdüğü, pençelerinin döküldüğü görülür…’
- Rusya Başının Belası Oldu… -
3. Mustafa, büyük dedeleri gibi fütuhat hayal ederdi. En büyük gayesi ‘Fatih’ unvanı alabilmekti. Ama Rusya’nın ‘tarihi büyük bela’ olduğunu da bilirdi. Komşunun değişmeyen planları: Genişlemek, açık denizlere inmek; Kırım’ı ilhak etmekti.
Rusya, Lehistan’ın iç işlerine karışmaya başladı. Prusya ile anlaşıp, Lehistan’ı aralarında paylaştılar. Rus kuvvetleri, sınırını geçip Osmanlı’ya sığınan/kaçan Lehleri izledi. Mukavemet gösteren Türkleri de kılıçtan geçirdi. Böylece 18 Eylül 1739’da, Belgrad’da imzalanmış saldırmazlık anlaşması ihlal edilmiş oldu.
Osmanlı’nın hiçbir askeri hazırlığı yoktu. Avrupa ülkelerinden müttefik de edinememişti. Bütün olumsuz şartlara rağmen, 8 Ekim 1768 Cumartesi günü, Rusya’ya savaş açıldı. Ama cepheye gidilmesi/ulaşılması 6 ay sürdü. Ruslar boş durmadı; uzun ve çetin muharebelerden sonra Kırım’da kontrolünü ele geçirdi.
Yarımadanın Müslüman ahalisinin esareti tatması, - halife padişah! - 3. Mustafa’nın moralini ve itibarını sarstı. Rus Ordusu; Tuna’yı geçip, Balkanlara ayakbastı. Savaş uzadıkça/yıllara yayıldıkça; askerin ve yönetici sınıfın morali bozuldu. Masraflar çoğaldı; düzenli maaş ödemeleri aksadı; başta yeniçeriler, her sınıftan asker cihat isteğini/şevkini yitirdi. 1770’de, İngilizlerin rehberliğinde Akdeniz’e giren Rus donanması, Çeşme’de Osmanlı donanmasına ağır kayıplar verdirdi.
- Hanımından, Kızından Ve Oğlundan Borç Aldı… -
Bütçenin doluluğu ile övünün 3. Mustafa; savaşın uzaması, bozgun haberleri karşısında çaresiz kaldı. Koca Ragıp Paşa zamansız ölmüştü. Yerine geçen, Muhsinzade Mehmet Paşa da tecrübeli ve serinkanlı veziriazamdı. Ama oyalama ve zaman kazanma siyasetinin getirisi görülmedi. Ruslar bildiklerini okuyup, savaşı sürdürdü. Mali sıkıntı/çöküntü aşılamadı. Padişah 3. Mustafa; hassas, başarısızlığı kabullenmeyen; çözüm arayan/geliştiren kişilikteydi.
Şehzadesi 3. Selim’in annesi Mihrişah Valide Sultan’dan borç almayı yeğledi. Bir senet yazıp altına mührünü bastı. Toplam borcu 237 kese altın ve 55 kuruştu. Vasiyetinde de belirttiği gibi senede not düştü: ‘Borcum, savaş sonunda devlete bağışladığım vakıflarımdan fazlasıyla ödensin! Sonra da senet yırtılsın!’
Valide Sultan’ın servetinin kaynağı: Düğünü ve doğumları sonrasında aldığı/gönderilen hediyelerdi. Özellikle de şehzade dünyaya getirdiğinde hediyelere boğulurdu. Siniler, tepsiler dolusu kıymetli taşlar, altın/gümüş sikkeler, keseler dolusu akçeler yollanırdı. Anne kutsanmış; tebrik edilmiş sayılırdı. Birikimin tek sahibi de kendisiydi. Hanım sultan(lar), dönemlerinde imparatorluğun en varlıklı/zengin kişileri arasındaydı. Servetlerine kimse el koyamaz; hak iddia edemezdi. Bütün tasarruf yetkisi de kendilerine aitti.
Mihrişah Valide Sultan’dan alınan borç açığı kapatmaya yetmedi. 3. Mustafa; sevgili kızı, göz bebeği Şah Sultan’ın da nakit varlığına müracaat etti: yine senet karşılığı - 4 defada! - 170 bin akçe borçlandı. Biricik şehzadesi Selim’in 120 bin akçelik şahsi serveti de savaş masrafları için kullanıldı. Savaş bitince, hem kızının hem oğlunun alacağı da ödenecekti.
- Ozi Kalesi Düşünce Kalp Krizi Geçirdi… -
Ailesine borçlanmasının üzerinden bir yıl geçmişti. Ozi Kalesi’nin düştüğü haberi gelince fenalaştı; beyin kanaması - başka iddiaya göreyse; kalp krizi! - geçirdi. 21 Ocak 1774 Cuma günü öğle ezanı okunurken vefat etti. Ailesine borcunu da ödeyemedi. Mihrimah Valide Sultan’a verdiği borç senedi; Topkapı Saray Arşivi’nde 1785 ve 1001 numaralar ile kayıt altına alınıp saklandı. Günümüze intikali ve hatırlanması sağlandı.
3. Mustafa’nın 6 hanımı vardı; 2 oğul, 8 kız çocuk sahibiydi. 24 Aralık 1761 Perşembe günü dünyaya gelen, - 7 Nisan 1789’da tahta çıkacak! - Şehzade (3.) Selim’in doğumunda bayram kutlamalarını andıran, 7 gün 7 gece sürecek şenliklerin yapılmasını emretmişti. 3. Selim; babası 3. Mustafa’nın borcunu ödeyemedi; fakat bütün servetini yeni kurduğu ordu Nizam-ı Cedit için harcadı. Gayesi uğruna hayatını vermekten de çekinmedi.
3. Mustafa, saltanatı boyunca 8 sadrazam değiştirdi. 16 yıl, 2 ay, 26 gün hüküm sürdü.
3. Mustafa - Mustafa Han-ı Sâlis! -; 1760 - 1763 yılları arasında annesinin hatırasına yaptırdığı; fakat çok sevdiği Laleli Baba’nın adını verdiği Laleli Camii’ndeki türbesine defnedildi.
ALİ HİKMET İNCE
SİYASETCAFE.COM